De Ilhara-vallei en een ondergrondse stad

Het is donderdag. We staan vroeg op en rijden om 8 uur weg in de bus. Harko, onze assistent-reisleider, is vandaag jarig. We zingen voor hem en hij krijgt een cadeautje van de groep. We rijden langs een verlaten stad: een gebied met verlaten en deels ingestorte huizen, maar dat langzamerhand overgaat in een gewoon dorp met huizen die wel bewoond zijn. Het landschap waar we door rijden is niet erg spectaculair; wat heuvelachtig en kaal. Mensen zijn op het land bezig aardappels te rooien. Nu en dan komen we een kudde geiten tegen of wat koeien.

Verlaten stad                                                                     Aardappels rooien

Na anderhalf uur rijden komen we bij de Ilhara-vallei: een diepe kloof tussen steile rotsen. Er stroomt een riviertje en de bodem van de kloof is heerlijk groen met bomen en struiken. We maken een flinke wandeling langs de rivier. In de rotsen zijn hier ook weer woningen uitgehakt en een aantal kleine kerken, waar christenen zich vroeger, in de zesde eeuw en later opnieuw in de dertiende eeuw, hebben teruggetrokken voor vervolging. We bezoeken de 'onder-de-boomkerk' en de 'slangenkerk'. We zien een kikker in het water, komen langs pistache-bomen en horen om ons heen de vogels zingen. Het is een beetje bewolkt vandaag. Heerlijk weer en een prachtige omgeving om te wandelen!

                                                               Wandelen door de Ilhara-vallei     

                                                                   Fresco's in de rotskerken  

                                                                                             Een terrasje in de rivier

Op een gegeven moment zitten we met elkaar wat te drinken op een terrasje midden in het riviertje, met een stel eenden om ons heen... Op een eilandje is van boomstronken een tafeltje en wat zitplaatsen gemaakt. Een andere tafel is alleen te bereiken door een stukje op blote voeten door het water te waden. Onder een afdak op de oever zit een vrouw op een houtvuur pannekoeken te bakken op een metalen plaat. De pannekoeken zijn van aardappelmeel en kaas. Wat een uniek leuk plekje!

                                                       Een unieke plek voor een drankje en een hapje...                                                

 We lopen een kilometer of zes door de kloof, en dan komen we op de plek waar Mehmet, de chauffeur, ons weer met de bus staat op te wachten. We rijden via een enorm steile weg de kloof uit, terug naar de hoogvlakte. Daar komen we weer langs zo'n half verlaten en vervallen dorp. Rijdend over de hoogvlakte zien we hier en daar meer van die steile canyons: diepe kloven, uitgesleten door een rivier.

Onderweg naar...                                                               ... de ondergrondse stad Kaymakli

We gaan in de richting van Guzelyurt, waar we een compleet onderaardse stad gaan bezoeken: Kaymakli. Het is de mooist bewaarde van de in totaal wel 200 van dat soort steden die er in deze omgeving geweest zijn! De stad bestaat uit acht verdiepingen, waarvan de eerste twee al zijn aangelegd in de tijd van de Hetieten die ze als opslagruimten hebben gebruikt. In de eerste eeuwen van onze jaartelling hebben christenen de ondergrondse ruimten verder uitgebouwd. Vijf ondergrondse verdiepingen zijn momenteel te bezoeken, maar de stad gaat nog verder, tot acht verdiepingen onder de grond! Er konden wel 20.000 mensen in leven, en ze hadden voorraden en water voor twintig dagen. In de onderste verdieping is zelfs een ruimte voor een school voor de kinderen aangetroffen. Je moet geen last hebben van claustrofobie om deze wirwar van tunnels, trappen, kamers, werkplaatsen en opslagruimten in te gaan. Maar je hoeft niet bang te zijn dat het er benauwd is: een heerlijk frisse lucht trekt door alle ruimten. De toegangen tot de stad konden worden afgesloten door een soort enorme molenstenen. Zoiets als er voor het graf van Christus heeft gestaan. We komen langs ruimten waar de dieren werden gestald, waar olijven en druiven werden geperst, waar het brood werd gebakken, en waar kerkdiensten werden gehouden. Pas in de tweede helft van de vorige eeuw zijn de opgravingen hier begonnen. In de directe omgeving zijn nog zeven van zulke steden gevonden, die onderling ook weer door tunnels met elkaar verbonden waren. We zijn diep onder de indruk. Deze reis brengt ons wel langs heel bijzondere plaatsen!

                                                                        In de ondergrondse stad     

Na de lunch gaat de tocht van vandaag nog weer verder. We rijden naar het Kamelendal: weer een vallei met de meest grillig gevormde rotsformaties uit de haast witte tufsteen. De achtergrond wordt gevormd door rode bergen, en de combinatie van wit, rood en groene en grijzige bomen ertussen is bijzonder mooi. Te meer nog tegen een steeds donkerder wordende lucht! Er komt kennelijk zwaar weer opzetten!

                                                                            Het Kamelendal

Dat blijkt ook al gauw: we willen nog een eindje het dal inlopen, maar er steekt ineens een flinke storm op. Petten waaien weg, en de wind striemt onze gezichten met zand en steentjes. Ibrahim vindt het niet verantwoord om verder te lopen. Hij belt Mehmet om met de bus terug te komen. We schuilen weg achter een heuveltje en zijn blij als de bus er weer aankomt en we veilig onze plaatsen weer kunnen opzoeken... Door de zandstorm is het of de hele vallei in een dichte mist is gehuld.

Nu de wandeling door het Kamelendal niet door kan gaan, gaan we een bezoek brengen aan een leer-atelier. We krijgen er een uiteenzetting over de manier waarop het mooiste leer wordt bewerkt om er jasjes en tassen van te maken, gevolgd door een modeshow op de catwalk, waar ik ook nog even een rol in mag spelen... Dit onderdeel is goed te plaatsen in een Paulus-reis. Paulus was indertijd tentenmaker van beroep, en waarschijnlijk ging het dan vooral om tenten van dierenhuiden. Maar de mensen van het atelier waren minder op Paulus gefocust, als wel op het aan de man brengen van hun producten - wat hen bij sommigen van onze groep uitstekend lukte!

                                                                                             Ingestorte rotswoningen

Buiten is de storm overgegaan in een stevige regenbui, maar die trekt weer voorbij. We rijden langs het openluchtmuseum van Göreme nog naar een andere vallei. Vorig jaar was dit ook nog een vast programmapunt voor toeristen om te bezoeken, met diverse tunnels om van de ene schuilplaats naar de andere te komen, maar door de invloed van wind en regen zijn er grote stukken rots naar beneden gekomen en is er veel verwoest. Je kunt zien hoe oude woningen in de rotsen gehalveerd zijn, doordat de buitenwand van de kamers eraf gebroken is. Je krijgt zo wel een goede indruk hoe kwetsbaar dit cultuurgoed is...

Na het diner gaan we er nog weer op uit. We bezoeken een oude karavanserai waar een optreden is van een groep 'dansende Derwisjen'. Het heeft te maken met een filosofische stroming binnen de Islam. Door de voortdurende draaiende beweging komen de dansers in een soort trance. In de dans wordt de gang van het mensenleven weergegeven, met de bedoeling om uiteindelijk het nirwana te bereiken.

Naar Ikonium (Konya)

We hebben vandaag weer een flinke tocht in de bus voor de boeg: Van Avanos in Capadocië naar Konya. Daarmee komen we op meer uitgesproken 'Paulus-terrein', want Konya is de plaats van het vroegere Ikonium, waar Paulus op zijn eerste zendingsreis twee keer geweest is (Hand. 14) en naar alle waarschijnlijkheid op z'n tweede reis ook weer (Hand. 15: 36, 16: 3) en mogelijk ook nog weer op z'n derde reis (Hand. 18: 23).

Lineke heeft vanmorgen vroeg een val gemaakt van de onderste treden van een trap in het hotel. Ze heeft veel pijn aan haar schouder, maar het lijkt niet gebroken te zijn. (Later terug in Nederland blijkt er toch een kapje van de schouderkop afgebroken te zijn...) Ze vindt op de achterste rij in de bus een stoel die extra veert en waar ze behoorlijk comfortabel de reis kan meemaken.

Als we twee uur gereden hebben, maken we een stop bij Sultanhani, waar de best bewaarde karavanserai staat uit de tijd van de Seldsjuken, tussen 1100 en 1300. Die hebben langs de handelsroutes om de 40 kilometer, de afstand van een dagreis per kameel, zulke 'herbergen' gebouwd ten behoeve van de karavanen. Het is een gigantisch groot gebouw, zo groot als een middeleeuwse kathedraal, met een ommuurde ruimte ervoor waar rondom ruimtes waren voor baden, eten en slapen, en een kleine moskee. Op het plein staan allerlei landbouwwerktuigen en gebruiksvoorwerpen van vroeger uitgestald. De onderkant van de bogen om het plein is op veel plaatsen zwartberoet van de vuren waarop het eten werd gekookt.

                                                             De grote karavanserai van Sultanhani    

We drinken  hier koffie en na weer een paar uur rijden, soms langs bergen, maar vaak door vrij kaal gebied met wat zonnebloemen en suikerbieten, komen we aan in Konya. Konya is een grote stad, met zo'n twee miljoen inwoners. We rijden buiten de stad om naar het museum van Mevlana, de filosoof van de dansende Derwisjen. De godsdienstige stroming als zodanig is door de Turkse regering verboden. Maar het museum trekt wel heel veel bezoekers. We lopen er wat rond met blauwe plastic slofjes over onze schoenen.

                                                               Het Mevlana-museum in Konya

We lunchen in stijl in een oude karavanserai. Het is er ontzettend druk. Een kelner loopt er de tafels langs met een grote stenen schaal met soep en mikt bij ieder een lepel vol in z'n bord. Even later worden er grote wokpannen op de tafels gezet met rijst, vlees en champignons. De kelners schieten er gestressed heen en weer en doen drie dingen tegelijk om iedereen snel te kunnen bedienen.

Na de lunch rijden we een kilometer of veertig naar het zuiden over een vrij smalle weg naar de plaats waar Lystra gelegen heeft, ook bekend van de eerste twee zendingsreizen van Paulus. Er staat bij de afslag een oranje pijl met 'Lystra 2 km' erop, maar verderop komen we geen aanduidingen meer tegen waar we moeten zijn. Een paar honderd meter van de weg af ligt een langgerekte heuvel die de overblijfselen van de stad bedekt. Maar niets wijst erop. Er is hier nog niets opgegraven. In de aarde van Turkije liggen enkele duizenden antieke steden begraven, en kennelijk heeft de opgraving van Lystra geen prioriteit. Volgens dr. C. van der Waal (in z'n reisboek 'Gij kustlanden') moet er een oude Turkse brug in de nabijheid zijn, waar in de pijlers brokstukken van de stad gebruikt zijn, maar die kunnen we niet vinden. Ibrahim was met een vorige groep ook al eens aan het zoeken geweest, ook zonder resultaat. We lezen er, op de akkers bij de heuvel, over Paulus, die in Lystra een trouwe helper vindt, die ook heel veel heeft mogen betekenen voor de uitbreiding van de kerk en de doorwerking van het evangelie: Timoteüs (Hand. 16: 1-30).

Bij de ruïneheuvel van Lystra

We rijden terug naar Konya en zoeken in de stad de 'Heilige Apostel Paulus-kerk' op van de 'Little Sisters of Jesus': twee rooms-katholieke zusters, die daar als enige christenen in die miljoenenstad leven en een stuk of tien Iraakse vluchtelingen opvangen. Het is aangrijpend te bedenken dat hier door Paulus eens een bloeiende gemeente is gesticht, en dat de kandelaar hier zo radicaal is weggenomen (zie Openb. 2: 5)! Intussen is het hartverwarmend om de zusters te horen vertellen van de taak die ze zich gesteld zien om hier toch de kerk in stand te houden en waar mogelijk iets van de liefde van de Here te laten zien. De kerk hangt vol met verwijzingen naar de persoon en de boodschap van Paulus en van Timoteüs. We zingen er een aantal liederen van de trouw van God, en dragen de stad en de zusters in gebed aan de Here op.

                                             De Paulus-kerk van The Little Sisters of Jesus in Konya  

We blijven één nacht in Konya, in hotel Dundar. Dankzij goede pijnstillers voelt Lineke zich redelijk goed en kan ze toch alles verder goed meemaken.

Antiochië in Pisidië

We vertrekken weer vroeg en rijden Konya uit. We moeten tegen een berg op en hebben vandaar een prachtig uitzicht op de stad. We moeten verder naar het Westen. Soms door bergen, dan weer door een gebied met kale akkers. Ibrahim weet ons steeds weer veel te vertellen over de economie van Turkije en de geschiedenis van het land. We komen langs een enorm meer, het meer van Beysehir. Bij het begin daarvan maken we een stop in de plaats Beysehir om een bijzondere moskee te bezoeken: hij is grotendeels van hout gemaakt.

Het meer van Beysehir                                                    Klaar om de moskee te bezoeken  

                                                             Interieur van de moskee in Beysehir

We draaien nu naar het Noorden en rijden gedeeltelijk langs de oever van het meer, tot we aankomen bij Yalvac. Hier is de plaats van het andere Antiochië dat in de geschiedenis van Paulus een belangrijke rol heeft gespeeld, naast Antiochië aan de Orontes (Antakya): Antiochië in Pisidië.

Er is hier een flink begin gemaakt met het blootleggen van de oude stad. De stad was behoorlijk uitgestrekt, en op een aantal punten is men bezig om de resten uit te graven en te reconstrueren. We lopen over het plaveisel van de straten waar ook Paulus en Barnabas hebben gelopen. Er zijn overblijfselen van triomfbogen, een badhuis, het theater, van verschillende kerken ook: Byzantijnse kerken. Tot ongeveer 1100 is Antiochië een bloeiende stad geweest met een christelijke gemeenschap. Of het door een aardbeving is getroffen, weet ik niet, maar vanaf die tijd is de stad in verval geraakt. We lezen hier de preek die Paulus in de synagoge van Antiochië heeft gehouden (Hand. 13). We zien de archeologen met hun medewerkers er aan het werk: met hoge hijskranen, maar ook met fijne borstels om de blootgelegde stenen voorzichtig schoon te maken.

                                                                          Antiochië in Pisidië       

                                                                Romeins badhuis en aquaduct    

Archeologen aan het werk                                              Waterleidingbuizen uit Paulus' tijd

Doopvont uit Byzantijnse kerk in Antiochië

We moeten verder, nu naar het Zuid-Westen, op weg naar Denizli, waar we de komende twee nachten zullen blijven. We komen opnieuw langs een groot meer: het grootste zoetwatermeer van Turkije. Het hotel waar we naartoe gaan, even buiten Denizli, heet Lycus River, naar de rivier die hier dichtbij stroomt. Het is een kuuroord, met verschillende warmwaterbaden. Op de kamers ligt er voor ieder al een badjas klaar. Een heerlijke plek om de komende zondag door te brengen! Terwijl we 's avonds dineren, is er buiten, op het terras rondom het zwembad, een grote trouwerij aan de gang: met de burgemeester in een rode jas, een reusachtig net met witte ballonnen die tegelijk de lucht in gaan, en met een professioneel vuurwerk aan het slot - maar dan liggen wij al in bed na weer een dag van heel veel zien en beleven...

Een typisch vervoermiddel onderweg                           In ons hotel bij Denizli

Denizli: rustdag bij de warme bronnen

Vandaag is het zondag. We zijn al op tijd opgestaan en heerlijk in het warmwaterbad geweest (zo'n 40 graden). Na het ontbijt houden we met elkaar de dienst, waarin Tia preekt over Paulus en Silas in Filippi. Na de koffie wandelen we met een groepje naar het dorp, een half uur lopen bij het hotel vandaan: een gezellig plaatsje met leuke winkeltjes en een gemoedelijke bevolking. Als we bij de lunch horen dat er net aan de andere kant van het dorp een hete bron is, besluiten we om met z'n allen 's middags daarheen te lopen. Dat is de moeite waard! In het dorp is het nu nog veel drukker. Bij de bron zitten veel mensen met hun voeten in het warme, geneeskrachtige, water. Een bruidspaar loopt er bij de souvenirwinkeltjes rond te kijken, in afwachting van dezelfde burgemeester van gisteren, met z'n rode jas.

                                                                         De hete bron bij het dorp    

                                                In het dorp en het warme zwembad in het hotel   

En je kunt er ook heerlijk buiten zwemmen

Het is prachtig zonnig weer vandaag. We zoeken een plekje in de zon bij het zwembad. Dit water is met 20 graden heel wat kouder dan in de warme baden binnen, maar het is heerlijk om hier even een paar baantjes te trekken. We kleuren lekker nog wat bij. Als de zon onder gaat, wordt het koud en begint het hard te waaien. We dineren deze avond buiten, op het terras - maar we hebben er nu wel een warme trui bij aan!

Pamukkale en Hiërapolis

Vanmorgen zijn we om zes uur opgestaan. Voordat we ontbijten en vertrekken, willen we nog even een bad nemen in het warme water. Ging het bad niet 's morgens om 6 uur open? Nee, dus: alles is er nog stikdonker! Nou, dan was de openingstijd dus om 7 uur. Wij weer in de badjas en naar het bad. Het is nu licht geworden - maar het bad staat leeg! Op maandagmorgen wordt het schoongemaakt... Zijn we dus voor niks zo vroeg opgestaan!

Het lege warme bad....                                                     De bus staat klaar    

                                      Mehmet bij de bus

Toch gaat het vandaag een heel mooie en boeiende dag worden! We hoeven eerst maar een klein stukje te rijden, want maar een paar kilometer van ons hotel ligt één van de mooiste opgravingen van een antieke stad, en grenzend aan een adembenemend mooi stuk natuur, zoals we zullen zien: Hiërapolis en Pamukkale!

We beginnen ons bezoek aan Hiërapolis bij de necropolis, de dodenstad, een uitgestrekte begraafplaats. Er zijn zo'n 3000 graven blootgelegd. Graven van allerlei typen: sarcophagen, graven als een huisje, en tumulus (grafheuvel). De mensen werden hier begraven, voorzien van alles wat ze in het volgende leven nodig zouden hebben. Eens per jaar mochten de nabestaanden de graven openmaken om de uitrusting te updaten en schoon te maken - onder het toeziend oog van militairen... Er liggen ook stapels opgegraven terracotta waterleidingbuizen.

Het is prachtig weer: de zon schijnt, en we kijken van tussen de overblijfselen van de stad uit over een mooi groen dal. Er zijn ook hier weer verscheidene Romeinse badhuizen teruggevonden: forse gebouwen met toegangspoorten. Ze zijn zo groot, dat één ervan later is omgebouwd tot een kerkgebouw. Hiërapolis dateert al van ver voor het begin van onze jaartelling. De Frygiërs zijn waarschijnlijk de eerste bewoners geweest, zo'n 700 voor Christus. Enorme stenen geven de resten aan van de oude stadsmuren en -poorten.

                                                               De opgravingen van Hiërapolis   

Heel bijzonder is, dat Hiërapolis is gebouwd pal naast een uniek natuurverschijnsel: er zijn hier veel hete bronnen, die over een grote oppervlakte afzettingen van witte kalk hebben gevormd. Je kijkt hier uit over een systeem van terrassen dat wel uit ijs lijkt te bestaan! De naam Pamukkale betekent: kasteel van katoen. Er stroomt nog steeds heet water uit de bronnen. In 2000 is er een aardbeving geweest, waardoor een deel van de bronnen verstopt is geraakt. Als gevolg daarvan is de witte kalk gedeeltelijk bruin verkleurd. Een aantal van de bronnen is intussen weer open gemaakt, en de witte kleur komt langzamerhand weer terug. Het is een heel bijzonder, sprookjesachtig schouwspel: op de terrassen staat een dunne laag heel lichtblauw water. Er lopen een paar paden door de witte wereld, maar wij wandelen er aan de bovenkant langs over een houten plankier, waar het hete water op veel plaatsen onderdoor stroomt. Over die witte wereld heen kijk je weer uit in het dal van wat vroeger de Lycus-rivier heette, met daarachter het massief van de heuvels.

                                                              De kalkafzettingen van Pamukkale 

Het is ook heel bijzonder dat de kalkafzettingen en de ruïnes van Hiërapolis naadloos aan elkaar grenzen. Wat hebben die mensen hier vroeger ook al op een unieke plek gewoond! We zien een oude olijvenpers, we lopen over het plaveisel van de oude straten en zien hier voor het eerst ook de publieke latrines, waar de mensen met tientallen tegelijk gezellig hun behoefte konden doen. Dank zij de waterleiding werd de viezigheid meteen weggespoeld. En de Romeinen hebben er nog een handigheidje aan toegevoegd: er waren stukken spons beschikbaar om je achterwerk meteen mee af te vegen. Er zijn fonteinen. Het stratenplan laat een keurig stelsel van loodrecht op elkaar staande straten zien. Bij een stadspoort is een kruis in de boog aangebracht - een aanduiding dat die uit de Byzantijnse tijd moet zijn. Van de agora, de markt, is niet veel meer over. Van de woonwijken waar de gewone mensen woonden, is nog niet zo veel opgegraven. Wel is de kerk blootgelegd die gewijs was aan Filippus, de 'diaken' uit Jeruzalem (Hand. 6: 5), die met z'n dochters die profetessen waren (Hand. 21: 8-9), via Caesarea naar hier zou zijn getrokken, en hier de marteldood gestorven is.

We genieten nog wat van het uitzicht over de witte vlakten met het turquoise water. Je waant je in een wintersportgebied van sneeuw en gletschers. In één van de oude Romeinse badhuizen is een museum gevestigd, maar dat is op maandag gesloten. Er is een mooi zwembad bij één van de hete bronnen, met een omlijsting van veel groene planten. Het is nog tamelijk vroeg in de morgen, maar er zijn al veel bezoekers, en van het zwembad wordt druk gebruik gemaakt.

                                                   Hete bronnen en zingende vogels bij Hiërapolis

Na een koffiestop gaan we nog een ander deel van de uitgestrekte opgraving door. Ook hier weer reconstructies van fonteinen, die een sociale functie hadden. Er is een grot, waar sterk giftige dampen uit de aardbodem komen. Er was een tempel voor Apollo bij gebouwd. De priesters deden de mensen versteld staan: als een dier de grot binnenging, kwam het er niet meer levend uit door de vergiftigde lucht. Maar de priesters gingen de grot binnen, en kwamen er zonder problemen ook weer uit tevoorschijn! Hoe kon dat? Ze wisten dat de gifdampen lichter waren dan lucht - als ze zelf maar dicht bij de grond bleven, hadden ze er geen last van!

De afstanden in de opgegraven stad zijn groot. Je kunt je eventueel door een shuttlebusje van de ene plek naar de andere laten brengen. We moeten natuurlijk nog wel het theater van de stad bezoeken: de 'kuip' bestaat uit 45 rijen zitplaatsen boven elkaar in een halve cirkel voor vele tienduizenden bezoekers! We zien op deze reis heel wat van de oude Griekse en Romeinse theaters, maar het is steeds weer verbluffend wat een enorme bouwwerken het zijn! Heerlijk om na al het lopen van deze dag een poosje gewoon op zo'n bank te gaan zitten en het beeld van deze grote stad op je in te laten werken...

                                                                         Het enorme theater    

                              De trap naar de kerk van Filippus en zijn profetessen-dochters

We krijgen nog een uurtje om op eigen gelegenheid verder te kijken. We lopen via een met marmer geplaveide straat en trap een eind naar boven toe, naar de Filippus-kerk. Vandaar heb je een mooi uitzicht over de hele stad en de kalkterrassen. Vogels zitten er te fluiten. Een heerlijke plek...

Laodicea

Daarmee zijn we er nog niet met deze dag. Als we uiteindelijk wegrijden van Hiërapolis en Pamukkale, gaan we eerst nog een bezoek brengen aan de opgraving van Laodicea, een stukje Zuid-west van Dinizli. Laodicea heeft niet zoveel directe verbinding met Paulus. Voorzover we weten is Paulus er zelf niet geweest, maar hij heeft wel een relatie gehad met de gemeente in die stad, want in zijn brief aan de gemeente in Kolosse, dat niet ver van Laodicea vandaan lag, geeft Paulus uitdrukkelijk opdracht om die brief ook in de gemeente in Laodicea te laten voorlezen (Kol. 4: 15-16) en de broeders en zusters daar hartelijk van hem te groeten. Laodicea is uit de Bijbel meer bekend door de brief die Christus persoonlijk aan die gemeente heeft laten schrijven door de apostel Johannes op Patmos (Openb. 3: 14-21). Juist de aanwezigheid van hete bronnen in de omgeving van de plaats geeft een aparte kleur aan de klacht van de Heer over die gemeente, dat ze niet koud is of heet, maar lauw - en dat Hij haar daarom zal uitspuwen (Openb. 3: 15-16).

                                    Plattegrond en één van de blootgelegde straten van Laodicea

De opgraving van Laodicea is nog niet zo erg lang aan de gang. Een paar mensen in onze groep zijn er een paar jaar geleden ook geweest, en toen was er nog nauwelijks iets blootgelegd. De bus kon toen zo eigenlijk dwars over de locatie heenrijden. Nu zijn er al diverse straten in hun oude glorie hersteld. Van een aantal huizen en andere gebouwen zijn gedeelten van muren zichtbaar. De marmeren stenen lijken wel stralend wit van onder de aarde tevoorschijn gekomen. Archeologen en hun helpers zijn er druk aan het werk. We lopen een ronde over de gedeelten die zijn opgegraven. Ook hier is een groot Romeins amfitheater, maar of het heeft hier veel meer te lijden gehad dan dat in Hiërapolis, of het is hier is nog lang niet weer zo mooi gerestaureerd als daar. De stenen zitplaatsen liggen vooral in het bovenste gedeelte schots en scheef. Je kunt hier goed zien wat een gigantische legpuzzel het is om de duizenden brokstukken steen te sorteren en ze op de juiste manier aan elkaar te passen...

Opgravingswerk in volle gang        

Wat er over is van het theater                                       Puzzelstukjes....    

                                                                                             Stoom komt hier zo uit de grond

We hebben nog een paar uur te rijden op deze dag, pal naar het Westen, tot we aan de kust van de Egeïsche zee bij ons hotel aankomen voor de laatste twee nachten van onze reis: hotel Kayhanbey in Kusadasi. Het hotel ligt pal aan de haven, tegenover een kade waaraan elke dag enorme cruiseschepen aanleggen. Het plaatsje drijft dan ook op het toerisme. We lopen 's avonds nog wat rond in de smalle winkelstraatjes. Morgen het laatste grote attractiepunt van deze Paulus-reis, en tegelijk een hoogtepunt: het bezoek aan Efeze!

                                   Kusandasi: een eilandje en cruiseschepen tegenover ons hotel     

Efeze

We moeten vroeg opstaan en op pad, want als je niet vroeg in de morgen bij de opgraving van Efeze (Efes) aankomt, kom je terecht in de file van honderden bussen en taxi's met toeristen die hier elke dag komen! We hoeven niet ver te rijden. Kusadasi ligt nog geen half uur van Efeze vandaan. Het is een mooie rit langs de kust, met mooie uitzichten op de zee. Vroeger lag Efeze als havenplaats direct aan de kust. Tegenwoordig is het zo verzand, dat de kust een paar kilometer van de stad af ligt.

Efeze is een heel belangrijke plaats geweest in het werk van Paulus. Op z'n tweede zendingsreis heeft Paulus de stad aangedaan, op doorreis van Griekenland naar Jeruzalem. Hij heeft er toen kort gesproken met de Joden in de synagoge, maar hij beloofde later terug te komen (Hand. 18: 19-21). Dat heeft hij ook gedaan. Op z'n derde zendingsreis heeft Paulus meer dan twee jaar in Efeze gewerkt (Hand. 19: 10). Eerst in de synagoge, en later in de school van Tyrannus, waar hij waarschijnlijk tijdens de siësta, tussen de middag, zijn onderwijs mocht geven. Z'n prediking daar heeft een enorme impact gehad in heel Klein-Azië. Als gevolg van zijn prediking kwam het tot een publieke verbranding van magische boeken (Hand. 19: 18-20). En blijkbaar liep de verering van de plaatselijke seksgodin Artemis zodanig terug, dat de mensen van de souvenirindustrie in opstand kwamen (Hand. 19: 23-40). Nadat Paulus eerst nog weer naar Griekenland was gereisd, heeft hij vanuit Milete de oudsten van de kerk in Efeze laten overkomen voor een emotioneel afscheid (Hand. 20: 17-38).

Over de gemeente in Efeze hebben we behalve uit Handelingen ook heel wat informatie door Paulus' brief aan die gemeente, en door zijn beide brieven aan Timoteüs, die toen waarschijnlijk als prediker in Efeze werkte. Ook de apostel Johannes heeft er lang gewoond en gewerkt, en ook aan deze gemeente heeft hij in opdracht van Christus een brief moeten schrijven (Openb. 2: 1-7).

We rijden eerst een lange steile weg op naar het huis waar Maria, de moeder van de Heer Jezus, aan het eind van haar leven zou hebben gewoond. Johannes had bij Jezus' sterven de zorg voor haar op zich genomen (Joh. 19: 25-27), en zou haar meegenomen hebben naar Efeze. Het is bij het huis erg druk: we schuifelen in een lange file erdoorheen.

                                                                  Efeze: bij het huis van Maria

Daarna rijden we weer naar beneden naar het eigenlijke Efeze. Dat wil zeggen: we bezoeken nu 'Efeze III'. De stad is in de loop van de tijd heel wat keren verwoest door aardbevingen, en vervolgens in de directe omgeving weer opgebouwd. Waarbij het marmer en de stenen voor een groot deel zijn hergebruikt. Van Efeze I is niet veel bekend. Bij Efeze II hoorde de beroemde tempel van Artemis, ook bekend uit Hand. 19. Eén van zeven wereldwonderen van die tijd: een gebouw met bijna 200 zuilen. Als je over zee de haven van Efeze invoer, zag je het voor je liggen als een waar woud van zuilen. Op de plaats waar die tempel stond, is nu een moeras, en er staat nog één zuil: samengeraapt van brokstukken van verschillende pilaren. Veel van het marmer van de tempel schijnt te zijn gebruikt voor de bouw van Aya Sofia in Istanboel...

Wat er over is van de beroemde tempel van Artemis, en hoe het vroeger was  

Bij binnenkomst in Efeze: Romeins badhuis    

Terracotta rioleringsbuizen

Waar wij voor komen, dat is met name Efeze III: dat wat er over is van de stad uit de tijd van Paulus en Johannes. Het is één van de uitgebreidste en mooiste opgravingen van een antieke stad, waarbij heel wat (delen van) bouwwerken zijn gereconstrueerd. We lopen er over de geplaveide straten, vaak ruw gemaakt om er niet op uit te glijden, waar je hier en daar de karresporen ziet die in de stenen zijn uitgesleten. Veel van wat Ibrahim ons bij de opgravingen die we eerder bezochten, al heeft uitgelegd en laten zien, vinden we ook hier weer terug. Het schitterende Romeinse watersysteem bijvoorbeeld: aangevoerd via aquaducten vanuit de heuvels werden badhuizen en zwembaden van water voorzien; vervolgens werd het naar de fonteinen geleid, en dan nog eens gebruikt voor het spoelen van de openbare toiletten, voordat het door de terracotta rioolbuizen werd afgevoerd...

                                                                       Efeze: een mooie stad       

De openbare toiletten; Ibrahim demonstreert ze

Eén van de fonteinen in de stad

Efeze was in Paulus' tijd een grote stad, van zo'n 250.000 inwoners. Een mooie stad ook! Prachtige bouwwerken, waarvan het hoogtepunt wel is de gevel van de bibliotheek die gaaf bewaard is gebleven (al zal Paulus die zelf niet gezien hebben - hij dateert van rond 200). Het is op de oude straten ontzettend druk! We lopen er rond, samen met duizenden andere toeristen. We vinden wel een rustig plekje waar we wat lezen uit Handelingen en uit de brief van Paulus aan Efeze. Bij de markt zien we ergens in een overdekte gang een replica staan van het bekende beeld van Artemis met de vele borsten (of zijn het struisvogeleieren?).

Replica van Artemis-beeld                                             Menorah, ingekrast in een trede van de bibliotheek

                                       De gevel van de bibliotheek en het immense amfitheater

Ook hier weer een enorm amfitheater, waar tenminste 60.000 mensen in konden (volgens sommigen liep het nog verder door tegen de heuvelwand en konden er wel 100.000 in). Bij het rondlopen op zo'n plaats gaan de geschiedenissen uit de Bijbel je extra aanspreken. We zien uit de verte dat er op één van de straten van de stad een podium is gebouwd, waar een paar Romeinse soldaten en hoogwaardigheidsbekleders een act opvoeren met wat trompetgeschal. Tegen de tijd dat we er in de buurt komen, zijn ze de boel al weer aan het afbreken. Lopend  naar de uitgang van de site kijken we nog eens om: je hebt er een mooi gezicht over het theater en de stad aan de voet daarvan.

We gaan nog even verder voor een bezoek aan Efeze IV: dat is wat er over is van de stad uit de Byzantijnse tijd. Dat is eigenlijk niet meer dan een kruisvaarderskasteel en de resten van de Johannesbasiliek. Het kasteel laten we voor wat het is. Bij de kerk lopen we nog wel rond. Ook hier zijn mensen nog bezig met het aan elkaar 'lijmen' van stukken pilaar. Er staat een mooi oud stenen doopvont, en er is een soort maquette gemaakt van Efeze door de eeuwen heen. Van boven af kijken we op het moeras met de ene zuil die nog rest van de Artemis-tempel. En we kijken neer op een moskee uit de 13e of 14e eeuw. Dat is met het dorp Selcuk 'Efeze V': een plaats waar geen christelijke kerk meer te vinden is - zoals in bijna heel het Turkije van vandaag. En ik denk aan de waarschuwing van Christus, juist aan de kerk in Efeze: Bekeer je - anders kom Ik naar u toe en neem Ik, als u geen berouw toont, uw lampenstandaard van zijn plaats (Openb. 2: 5).

Toegangspoort naar de Johanneskerk   

                                      Reatauratie van een zuil en het doopbad van de Johanneskerk                                        

Onder de indruk rijden we terug naar Kusadasi. We hebben nog wat tijd om te shoppen. Ook de volgende morgen (woensdag) hebben we nog voor onszelf. Heerlijk om aan de zee een ijsje te eten op een terrasje. Eén van ons heeft een afspraak gemaakt bij een echte Turkse barbier om zich te laten scheren met een echte verwen-beurt... Aan het eind van de morgen gaan de koffers en wijzelf weer in de bus en gaan we op weg naar het vliegveld bij Izmir (Smyrna). We nemen afscheid van Mehmet en van Ibrahim - ze hebben ons veel moois en bijzonders van Turkije leren kennen. Veilig en comfortabel in een luxe bus. In de voetsporen van Paulus - die heel wat minder veilig en comfortabel zo onvoorstelbaar veel gereisd heeft, door dit land en daarbuiten, om het evangelie door te geven van een gekruisigde Christus ( 1Kor. 1: 23) als de Redder van ons leven.

Mooi, als zo'n reis dat evangelie extra voor je doet spreken!